Met De geest van verzet biedt Nexus, het essayistisch tijdschrift dat drie keer jaar verschijnt, een thematisch nummer dat de intellectuele en morele zenuwbanen van onze tijd aftast. In een wereld waarin autoritarisme, polarisatie en verdoving elkaar afwisselen, vormt dit 99ste nummer een doordachte poging om de wortels en de manieren van verzet opnieuw te onderzoeken. Niet het luidruchtige, modieuze verzet dat heden ten dage zo vaak opduikt, maar het existentiële, morele verzet dat zich bezint, verdiept en risico’s durft te nemen.
Het nummer schuift een reeks vragen naar voren die niets aan urgentie hebben verloren: Bestaat de plicht tot verzet? Wat vraagt het van de enkeling om tegen de stroom in te gaan? En vooral: hoe behouden we een levende, beweeglijke geest in een tijd waarin oprechte aandacht zelf onder druk staat?
De enkeling tegenover de massa
De bijdrage van schrijver en cultuurfilosoof Rob Riemen (in 1994 oprichter van het Nexus Instituut) sluit sterk aan bij de klassieke Nexus-traditie: de beschouwing van het individu dat rechtop blijft staan waar de massa zich conformeert. Riemen vraagt zich af wat een mens in verzet scheidt van iemand die zich neerlegt bij de omstandigheden. Is het standvastigheid? Waarheidszin? De weigering om zich over te geven aan het middelmatige, redeloze en fantasieloze? Zijn essay maakt voelbaar dat verzet pas begint waar absolute waarden beginnen te eroderen — wanneer de mens gedwongen wordt zich opnieuw te verhouden tot waarheid, moed en menselijkheid. Een scherpe reflectie die confronterend is, juist omdat ze niet pretendeert definitieve antwoorden te geven.
Ernesto Sábato: literatuur als moreel anker
De keuze om schrijver Ernesto Sábato op te nemen — zowel met Tussen goed en kwaad als met Het verzet — is een van de gouden grepen van dit nummer. In een tijd waarin ruis en dubbelzinnigheid overheersen, betoogt Sábato dat literatuur een van de laatste domeinen is die het menselijke herstel kan dragen. Hij benadrukt de kalmte, het trage denken, de innerlijke stilstand die nodig is om werkelijk te kunnen zien. Die kalmte vormt paradoxaal genoeg de grond voor authentiek verzet, omdat dat niet alleen schreeuwt maar ook luistert, weegt en herinnert. Sábato’s essays, nu voor het eerst in Nederlandse vertaling, vormen een onverwachte ruggengraat van dit nummer.
Onbekend baken van morele moed
Het sterkste stuk is het essay van auteur Nicola Mirenzi over filosoof Andrea Caffi (1887-1955). Voor velen is Caffi een onbekende figuur, maar Mirenzi slaagt erin hem neer te zetten als een van de integerste “mensen in verzet” van de twintigste eeuw: iemand die oorlog, ballingschap en ideologische desillusies doormaakte, maar nooit heeft ingeleverd op zijn menselijkheid. Mirenzi’s essay is tegelijk biografisch en beschouwend, en maakt duidelijk dat verzet niet altijd schuilt in zichtbare heroïek, maar ook in de stille weigering om mee te gaan in simplificaties, dogma’s of cynisme. Het laat zien hoe verzet een levenshouding wordt — een existentiële alertheid die weigert de menselijke maat op te geven.
Aandacht als frontlinie
Ook academicus James Williams levert een indrukwekkend stuk, dat de actualiteit van verzet in het digitale tijdperk behandelt. Voor Williams draait verzet allereerst om aandacht: het vermogen verstoringen in onze ervaring te herkennen en verbanden te leggen die anders onzichtbaar zouden blijven. Als onze aandacht wordt uitgehold, zo stelt hij, wordt ons vermogen tot verzet zelf aangetast. Dit is een wezenlijke waarschuwing in een tijd waarin aandacht het meest begeerde handelsproduct is. Hij plaatst schrijvers, denkers en kunstenaars in dit licht voor een zware, maar noodzakelijke verantwoordelijkheid: zij vormen het geweten van een cultuur, omdat verhalen de infrastructuur van onze verbeelding bepalen. Zijn analyse maakt van het abstracte begrip “verzet” iets technisch én principieels tegelijk: een strijd om onze aandacht, en daarmee om onze autonomie.
Een noodzakelijke stimulans voor de 21ste eeuw
Enkele essays springen eruit, maar het gehele nummer is van uitzonderlijk niveau. De overige bijdragen — variërend van beschouwingen over protestmuziek en revolutie tot bespiegelingen over staking, taal en onmacht — verdiepen en verbreden het thema elk op hun eigen manier. Het zijn geen losse onderdelen, maar vormen tezamen een rijk geschakeerde bundel waarin elke auteur een nieuw facet van de geest van verzet belicht.
Nexus 99 is geen pamflet of een eenduidige oproep tot actie. Het is eerder een oefening in het verhelderen van de wereld waarin we nu leven. De bijdragen — van filosofisch tot literair, van historisch tot cultureel — leveren een noodzakelijk tegenwicht tegen de gemakzucht die onze tijd zo vaak kenmerkt.
Het nummer herinnert eraan dat verzet begint waar iemand weigert zich neer te leggen bij het oppervlakkige of het redeloze — waar een mens opnieuw kiest voor die kalmte, die aandacht, die innerlijke waarheidszin die Sábato, Caffi en zovele anderen belichamen.
In een eeuw die hunkert naar richting en moed is De geest van verzet daarmee zowel een spiegel als een uitnodiging. Het krachtige en veelzijdige nummer laat de lezer achter met het besef van wat intellectuele en morele helderheid is — en misschien zelfs met het begin van een eigen, hernieuwd verzet.
Auteursrecht Anna Husson
